เอสา ปูรณกถา นาม กาติ อาห ‘‘เอโก’’ติอาทิฯ เอสา หิ คาเม อปฺปกมฺปิ เตลํ วา ปูวขณฺฑํ วา ปสฺสิตฺวา วา ลภิตฺวา วา พหุกํ กตฺวา ปูรณวเสน กถิตตฺตา ปูรณกถา นามฯ พหุกานิ เตลานิ วา ปูเว วา ปสฺสนฺโตปิ ลภนฺโตปิ อปฺปกํ กตฺวา อูนวเสน กถิตตฺตา อูนกถาปิ อตฺถีติ สกฺกา วตฺตุํฯ อฏฺฐกถาสุ ปน อวุตฺตตฺตา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ พหุกาย ปูรณสฺส อตฺถสฺส อูนวเสน ปวตฺตา กถา อูนกถาติ วิคฺคโห กาตพฺโพติฯ ปฐมํฯ
2. โอมสวาท สิกฺขาปทํ
[12] ทุติเย มสธาตุ วิชฺฌนตฺเถ ปวตฺตติ ‘‘โอมฏฺฐํ อุมฺมฏฺฐ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.21) วิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอมสนฺตีติ โอวิชฺฌนฺตี’’ติฯ
[13] ‘‘อิทํ วตฺถุ’’นฺติ ปทํ ‘‘อาหรี’’ติ ปเท กมฺมํฯ นนฺทิตพฺโพติ นนฺโท วณฺณพลาทิ, โส เอตสฺสตฺถีติ นนฺทีฯ วิสาลานิ มหนฺตานิ วิสาณานิ เอตสฺสตฺถีติ วิสาโล, นนฺที จ โส วิสาโล เจติ นนฺทิวิสาโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘นนฺทิวิสาโล นามา’’ติอาทินาฯ โสติ นนฺทิวิสาโล, ‘‘อาหา’’ติ ปเท กตฺตาฯ ตตฺเถวาติ ยุญฺชิตฏฺฐาเนเยวฯ อเหตุกปฏิสนฺธิกาเลปีติ ปิ-สทฺโท อนุคฺคหตฺถวาจโก, ปเคว ทฺวิเหตุก ติเหตุก ปฏิสนฺธิกาเลติ อตฺโถฯ ‘‘เตน จา’’ติ จการสฺส อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺถตฺตา ‘‘อตฺตโน กมฺเมน จา’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑตีติ อาห ‘‘อตฺตโน กมฺเมน จา’’ติฯ อตฺตโนติ นนฺทิวิสาลสฺสฯ
[15] เอตฺถาติ เอติสฺสํ ปทภาชนิยํ, ‘‘อาหา’’ติ ปเท อาธาโรฯ ‘‘ยสฺมา’’ติ ปทํ วิภชิตุกาโม’’ติ ปเท เหตุฯ อฏฺฐุปฺปตฺติยํเยว ‘‘หีเนนาปี’’ติ วตฺวา ปทภาชนิยํ อวุตฺตตฺตา อิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เวณุการชาตีติ วิลีวการชาติฯ เนสาทชาตีติ เอตฺถ เกวฏฺฏชาติปิ สงฺคหิตาฯ
ปุ วุจฺจติ กรีสํ, ตํ กุสติ อปเนตีติ ปุกฺกุโสฯ ปุปฺผํ วุจฺจติ กรีสํ, กุสุมํ วา, ตํ ฉฑฺเฑตีติ ปุปฺผฉฑฺฑโกฯ
กุฏติ ฉินฺทตีติ โกฏฺโฐ, โสเยว โกฏฺฐโกฯ ยการภกาเร เอกโต โยเชตฺวา ‘‘ยภา’’ติ โย อกฺโกโส อตฺถิ, เอโส หีโน นาม อกฺโกโสติ โยชนาฯ
[16] สพฺพปเทสูติ นามาทีสุ สพฺพปเทสุฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ อลิกนฺติ อสจฺจํ, มิจฺฉาวาจนฺติ สมฺพนฺโธฯ โยปิ วทตีติ โยชนาฯ
[26] ปริหริตฺวาติ ปริมุขํ กถนํ อปเนตฺวาฯ ทวํ ปริหาสํ กาเมตีติ ทวกาโม, ตสฺส ภาโว ทวกมฺยํ, ตํเยว ทวกมฺยตาฯ อนุปสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ อการสฺส สทิสตฺถมคฺคเหตฺวา อญฺญตฺโถว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา ภิกฺขุ’’นฺติอาทิฯ ยทิ หิ สทิสตฺโถ ภเวยฺย, สามเณโรว อนุปสมฺปนฺโน นาม สิยา สณฺฐาเนน จ ปุริสภาเวน จ สทิสตฺตา, ตสฺมา อญฺญตฺโถว คเหตพฺโพติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพสตฺตาติ เอตฺถ สพฺพสทฺโท อนวเสสตฺโถ มนุสฺเส อุปาทาย วจนตฺถชานนาชานนปกติกานํ สพฺพสตฺตานมฺปิ คหิตตฺตาฯ
[35] อตฺถปุเรกฺขาโร นามาติ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ สิกฺขาปทมเปกฺขิย นปุํสกลิงฺควเสน ‘‘กิริย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อาปตฺติมเปกฺขิย อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘กิริยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วชฺชกมฺมสทฺทา สิกฺขาปทมเปกฺขนฺตาปิ อาปตฺติ, มเปกฺขนฺตาปิ นิยตนปุํสกลิงฺคตฺตา นปุํสกาเยว, ตสฺมา เต ทฺเว อาปตฺติฏฺฐาเน น วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ ทุติยํฯ
3. เปสุญฺญสิกฺขาปทํ
[36] ตติเย ‘‘ชาตภณฺฑนาน’’นฺติ วตฺตพฺเพ อคฺยาหิโตติอาทีสุ วิย วิเสสนปรนิปาตวเสน ‘‘ภณฺฑนชาตาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สญฺชาตภณฺฑนาน’’นฺติฯ ‘‘ปุพฺพภาโค’’ติ วตฺวา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ ‘‘อิมินา จ อิมินา จา’’ติอาทินาฯ วิรุทฺธํ วทติ เอเตนาติ วิวาโท, วิคฺคาหิกกถา , ตํ อาปนฺนาติ วิวาทาปนฺนา, เตสํฯ ปิสติ สญฺจุณฺเณตีติ ปิสุโณ, ปุคฺคโล, ตสฺส อิทนฺติ เปสุญฺญํ, วจนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เปสุญฺญนฺติ ปิสุณวาจ’’นฺติฯ
[37] ภิกฺขุเปสุญฺเญติ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ อุปสํหเฏ เปสุญฺญวจเนติ ฉฏฺฐีสมาโสฯ
[38] ‘‘ทิสฺวา’’ติ ปทํ ‘‘ภณนฺตสฺสา’’ติ ปเท ปุพฺพกาลกิริยา, ทสฺสนํ หุตฺวาติ อตฺโถฯ ตติยํฯ
4. ปทโสธมฺมสิกฺขาปทํ
[44] จตุตฺเถ ปฏิมุขํ อาทเรน สุณนฺตีติ ปติสฺสา, น ปติสฺสา อปฺปติสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปฺปติสฺสวา’’ติฯ
[45] ‘‘ปทโส’’ติ เอตฺถ โส-ปจฺจโย วิจฺฉตฺถวาจโกติ อาห ‘‘ปทํ ปท’’นฺติฯ ตตฺถาติ เตสุ จตุพฺพิเธสุฯ ปทํ นาม อิธ อตฺถโชตกํ วา วิภตฺยนฺตํ วา น โหติ, อถ โข โลกิเยหิ ลกฺขิโต คาถาย จตุตฺถํโส ปาโทว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ปทนฺติ เอโก คาถาปาโท’’ติฯ อนุ ปจฺฉา วุตฺตปทตฺตา ทุติยปาโท อนุปทํ นามฯ อนุ สทิสํ พฺยญฺชนํ อนุพฺยญฺชนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อนุพฺยญฺชน’’นฺติอาทินาฯ พฺยญฺชนสทฺโท ปท-ปริยาโยฯ ยํกิญฺจิ ปทํ อนุพฺยญฺชนํ นาม น โหติ, ปุริมปเทน ปน สทิสํ ปจฺฉิมปทเมว อนุพฺยญฺชนํ นามฯ
วาเจนฺโต หุตฺวา นิฏฺฐาเปตีติ โยชนาฯ ‘‘เอกเมกํ ปท’’นฺติ ปทํ ‘‘นิฏฺฐาเปตี’’ติ ปเท การิตกมฺมํฯ ‘‘เถเรนา’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺเต’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘เอกโต’’ติ ปเท สหตฺโถฯ สามเณโร อปาปุณิตฺวา ภณตีติ สมฺพนฺโธฯ มตฺตเมวาติ เอตฺถ เอวสทฺโท มตฺตสทฺทสฺส อวธารณตฺถํ ทสฺเสติ, เตน ปการํ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ จ ‘‘อนิจฺจา’’ติ จ ทฺวินฺนํ ปทานํ สติปิ ลิงฺควิเสสตฺเต อนุพฺยญฺชนตฺตา อาปตฺติโมกฺโข นตฺถีติ อาห ‘‘อนุพฺยญฺชนคณนาย ปาจิตฺติยา’’ติฯ
